ERZURUM KONGRESİ M.Kemal Paşa ve arkadaşları 3 Temmuz 1919 günü Ilıca'da resmi törenle karşılandılar.Bu Erzurumluların eskiden gelen törelerinden kaynaklanıyordu. Zira Ilıca. Erzurum'un bütün haşmeti ile göründüğü ilk noktaydı. İstanbul kapısında ise halkın ve diğer ilgili yetkililerin karşıladığı Musatafa Kemal bu ve Harput kapısındaki 12 Mart 1918 Kurtuluş Harekatı konusunda Kazım Karabekir Paşa'nın verdiği izahatı dinlemiştir. Mustafa Kemal Paşa 3 Temmuz- 29 Ağustos 1919 tarikleri arasında Erzurum'da Dadaşların misafiri olarak kaldı.

Mustafa Kemal Erzurum'da Mevk-i Mutahkem Komutanlığına ait Müfettişlik karargahın da ve sonra Çaykara'da ki (Şimdi Atatürk Evi olan) yerde kaldı.Bir çok tarihi kararı buralarda aldı.

Ya ölüm. ya muvaffakiyet ve zafer parolası ile Kemal Paşa lider durumuna geçmiş. Faaliyet Heyetinde en yetkili kişi olmuştu. Musatafa Kemal Paşa İstanbul tarafından sürekli İtilaf devletlerinin baskısı ile geri çağrılıyordu. Hükümet ve Harbiye Nezareti ile yapılan telgraf görüşmelerinde Kemal Paşa 8-9 Temmuz 1919 gecesi saat 11.00'de istifa ettiğini açıkladı. Bundan sonra sine-i millete bir ferd-i mücahit gibi çalışacağını bildirdi. O. millet için çok sevdiği. saygı duyduğu askerlik görevinden ayrılmış bu da Erzurumlular tarafından sevinçle karşılanmıştı. Devletin resmi yayın organı Takvim-i Vekayi bu olayı III.Ordu Müfettişi Kemal Paşa'nın memuriyetine son verilmiştir diye yayınlar.Kemal Paşa'yı destekleyenler arasında. Sivas'tan birlikte geldiği arkadaşları. Vilayet-i Şarkiyye Müdafa-i Hukuk Cemiyeti üyeleri ve 15.K.Komutanı Kazım Karabekir Paşa bulunuyordu. XX.K.Komutanı Ali Fuat Paşa'nın dediği gibi. K.Karabekir'de kolordusu ile Kemal Paşa'nın emrine girdi.

Erzurumlular büyük bir kongrenin toplanması çabası içindeydiler. Sivas-Trabzon Beyazıt çizgisi içinde kalan Elviye-i Selase ve Karadeniz temsilcilerini Erzurum'a davet etmişlerdi. 10 Temmuz 1919'da bu delegelerin bir kısmı. ulaşım güçlükleri ile Erzurum'da olamadılar. O yüzden açılış Kemal Paşa'nın önerisi ile 23 Temmuz'a tehir edildi. Bu esnada kongreyi engelleme çalışmaları da görüldü.İtilaf devletlerinin Erzurum'da ki görevlisi Yrb.Alferd Rawlimon, Kemal Paşa'dan mülakat talep etmiş karşılıklı görüşme esnasında kongrenin toplamaması istenmişti.Kemal Paşa Trabzon ve Kars'ta ki İngilizlere güvenen Lord Curzon'un bir hareketine sinirlenerek Ne pahasına olursa olsun bu Erzurum Kongresi 23 Temmuz 1919'da planlanan zamanda açıldı.Öncelikle Doğunun ve sonra da Türkiye'nin genel durumu bu toplantıda ele alınacaktı. Doğu da ilk siyasi toparlanış Kars İslam Şurasının 5 Kasım 1918'de teşkili ile oldu. Ardahan ve Kars kongreleri Şura için bölgesel mahiyet taşıyordu.Bütün doğu illerini içine alan cemiyet ise Süleyman Nazif'in önderliği ile İstanbul'da kuruldu. Erzurum Öğretmen Okulunda yedek subaylık dönüşü görev isteyen Dursunoğlu Cevat bey . o zamanın Millli Eğitim Bakanından Erzurum'un Osmanlı Sınıralrı içinde kalıp kalmayacağının belli olmadığı cevabını almıştır. Trabzon yolu ile 1918 olaylarının harabeye döndürdüğü Erzurum'a gelen Cevat bey, diğer Erzurumlular ile vilayete başvurarak Vilayet-i Şarkiyye Müdafaa-i Hukuk cemiyetinin bir şubesini açtılar.Başkalığına Hoca Raif, sekreterliğe kendisi, üyeliklerden birinde de Albayrakçı Necati bey bulundu.kongreyi yapacağız demiştir.

Erzurum Kongresi 23 Temmuz 1919'da planlanan zamanda açıldı.Öncelikle Doğunun ve sonra da Türkiye'nin genel durumu bu toplantıda ele alınacaktı. Doğu da ilk siyasi toparlanış Kars İslam Şurasının 5 Kasım 1918'de teşkili ile oldu. Ardahan ve Kars kongreleri Şura için bölgesel mahiyet taşıyordu.Bütün doğu illerini içine alan cemiyet ise Süleyman Nazif'in önderliği ile İstanbul'da kuruldu. Erzurum Öğretmen Okulunda yedek subaylık dönüşü görev isteyen Dursunoğlu Cevat bey . o zamanın Millli Eğitim Bakanından Erzurum'un Osmanlı Sınıralrı içinde kalıp kalmayacağının belli olmadığı cevabını almıştır. Trabzon yolu ile 1918 olaylarının harabeye döndürdüğü Erzurum'a gelen Cevat bey, diğer Erzurumlular ile vilayete başvurarak Vilayet-i Şarkiyye Müdafaa-i Hukuk cemiyetinin bir şubesini açtılar.Başkalığına Hoca Raif, sekreterliğe kendisi, üyeliklerden birinde de Albayrakçı Necati bey bulundu.

Bu cemiyet 15.K.K'na atanan Kazım Karabekir'in desteği ile 17 Haziran 1919' il kongresini topladı. Beş gün süren toplantıya 21 üye katıldı.Doğunun Ermeni yurdu olamayacağını ilmi yollardan ispatlama, ekonomik gücü canlandırma ve göç etmeme. bekçi teşkilatı adı altında milis güçler oluşturma kararlarını aldı.İşte bu esnada Kemal Paşa ile temasa geçilmiş, Erzurum'a davet edilmişti.

Erzurum Kongresi. Samsaryan Mektebinde (Önceki Yapı Meslek Lisesi - şimdiki Anadolu Güzel Sanatlar Lisesi) Doğu illerinden. Karadeniz'den gelen delegelerin katılması ile toplandı. Cevad Dursunoğlu'nun çekilmesi ile yerine Kemal Paşa aday gösterildi. Kongre Başkanlığına da seçilen Kemal Paşa. uzun bir açılış konuşması yaparak, o günkü dünyanın ve Türkiye'nin siyasi durumu hakkında bilgiler verdi. M.Kemal Paşa nutkunda dış olayları özetlerken Mısır, Hindistan, Irak, Macaristan, Bulgaristan konularına değinmiş, Mısır Hükümetinin tamamen İngilizler boyun eğdiğini,diğer yerlerde de milli kıpırdanmalar olduğunu belitmiştir.

İzmir-Aydın işgali ile başlayan siyasi iç değişimlere de değinen M.Kemal Paşa Nutukta "Mukadderata hakim bir irade-i milliyenin. ancak Anadolu'dan zuhur edebileceğini tashir ettim ve irade-i milliye müstenid bir şuray-ı milli tesisini ve kuvvetini irade-i milliyeden alacak bir hükümetin teşkilini. ilk hedef-i mesai olarak gösterdim" diyerek. kongrenin çalışma esaslarına dair ilkeleri belirtmiştir. Erzurum Kongresi iki haftalık bir çalışmadan sonra şu karakları almıştır.

1- Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı ve Osmanlı Hükümetinin çökmesi halinde millet birlik olarak yurdunu koruyacak ve kurtaracaktır.

2- Vatanın bağımsızlığını korumaya Osmanlı Hükümeti muktadir olmadığı takdirde amacı elde etmek için bir geçici hükümet kurulacak ve bu milli kongre tarafından seçilecektir. Eğer kongre toplanmış durumda değilse bu seçimi temsil kurulu yapacaktır.

3- Milli güçler ve milli egmenliği sağlamak çalışmaların esasıdır.

4- Hıristiyan halklara siyasal egemenlik ve sosyal düzeni bozucu ayrılıklar tanınamaz.Ancak bu vatandaşların canları. malları. ırzları, her türlü saldırıdan saklıdır.

5- Manda ve himaye altına girme kabul edilemez.

6- İstanbulda ki Meclis-i Mebusanın hemen toplanmasına ve oradaki hükümetin bu yolda denetim altına tutulmasına çalışılacaktır.

Görüldüğü üzere Erzurum Kongresi bölgesel nitelikten çıkarak 30 Ekim 1918 sınırlarını esas tutmak suretiyle vatanın birliğini ve milletin bağımsızlığını amaç edinen ve ilerde Misak-ı Milli denecek olan kararların alındığı ulusal bir kongre haline gelmiştir.Dernekler Kanunu'na göre Erzurum Vilayetine verilen 29 Ağustos 1919 tarihli beyannamede Erzurum Kongresince seçilmiş Heyet-i Temsiliye de, ilk demokratik kuruluşlardan olmuştur.

Heyet-i Temsiliye : M.Kemal Paşa, Rauf Bey, Raif. Servet, İzzet, Şeyh Fevzi, Bekir Sami, Sadullah ve Hacı Mustafa Efendilerden oluşmuş ise de tam işlerlik sağlayamamıştır. Bunu dikkate alan Kemal Paşa Sivas Kongresinde Heyet-i Temsiliye ye yeni bir grüş kazandırmış. 23 Nisan 1920'de Ankara'da açılan BMM'ne kadar millet adına karalar bu heyet tarafından verilmiştir.